Reflexiviteit en vrijheid

Roel in ’t Veld geeft in zijn boek Kennisdemocratie: in het oog van de oorkaan dé reden waarom toekomstvoorspellingen, hoe goed onderbouwd deze ook zijn, nutteloos zijn.

Toekomststudies nutteloos?

In zijn hoofdstuk ‘toekomststudies’ brengt Roel de lezer tot een harde conclusie: “Het zou vruchteloos zijn om toekomststudies in te richten met het doel van voorspellingen, gebaseerd op wetenschappelijke kennis”. Als tamelijk jong persoon schoot mij gelijk de onzekerheid van de wereld te binnen, waarbij – in mijn hoofd – wetenschap gedeeltelijk voor duidelijkheid en vertrouwen moest zorgen. Het moest richting geven aan beleidskeuzes, “uit onderzoek is gebleken dat x een negatief effect heeft op y, om dit tegen te gaan is z een mogelijke oplossing”. Was dat niet waarop we beleid moesten vormen, en in mijn geval ook op moesten beoordelen?

Reflexiviteit

De reden voor Roel’s conclusie is het fenomeen reflexiviteit, een voor mij nog onbekende term voor ik Kennisdemocratie: in het oog van de orkaan las. Deze term is (gelukkig) doormiddel van een voorbeeld op duidelijke wijze omschreven door Roel: zodra een docent de leerlingen vertelt over wetenschappelijk onderzoek dat heeft uitgewezen dat een geïnteresseerde leerling rechtop zit en een verveelde leerling onderuit hangt, is die conclusie potentieel ongeldig geworden. Sommige leerlingen zullen namelijk gebaseerd op deze aankondiging juist expres rechtop of juist onderuitgezakt in hun stoel gaan zitten. De vaardigheid van mensen, om de kennis die over hen verzameld is te gebruiken om hun eigen toekomstige situatie te verbeteren en ander gedrag te vertonen dan ervoor, maakt voorspellen onmogelijk. Toch wil ik nog een optie toevoegen aan het voorbeeld dat Roel schetst: sommige leerlingen zullen juist níét hun gedrag veranderen, om verschillende redenen: omdat ze niet opletten, om juist de boodschap aan de docent te geven dat ze deze niet serieus nemen, of om de docent uit te dagen.

Prognoses, vooruitzichten en het coronabeleid

Maar was voorspellen niet iets wat we de afgelopen maanden juist hebben zien plaatsvinden? Prognoses, scenario’s, vooruitzichten; coronabeleid werd juist hierop gestoeld. Was dit dan verkeerd? Voordat lezers in een gat van nihilisme vallen, zoals ik bijna deed, geeft Roel ons gelijk mee dat toekomststudies toch wel een rol hebben in beleid voeren. Werken met scenario’s kan helpen om een ‘veerkrachtige handelsstrategie’ te ontwikkelen, of om de blik te verruimen en de confrontatie tussen en met waarden verder te verdiepen. De confrontatie van waarden is de afgelopen tijd erg duidelijk naar voren gekomen. Welke groepen krijgen voorrang en waarom? Wiens belangen worden het beste beschermd in deze crisistijd? Heftige politieke en sociale discussies hebben ons niet verder gebracht hierin.

Reflexiviteit, vrijheid en participatie

Eén van de voorwaarden tot goed beleid voeren met behulp van toekomststudies is de intense participatie van het sociale systeem in beleidsvoering volgens Roel. Ook maakt hij het punt dat reflexiviteit de spiegel van vrijheid is. Waar men toekomstvoorspellingen kan maken gebaseerd op huidig gedrag is geen vrijheid. Ik zou beide punten graag aan elkaar willen koppelen: vrijheid voor alle groepen kan alleen bereikt worden dóór die intense participatie van alle onderdelen van het sociale systeem. Juist waar discussies hoog oplopen moet het gesprek voortgezet worden, moet participatie aangespoord blijven. Hierbij zou extra gelet moeten worden op de personen die expres niet hun gedrag veranderen zodra informatie over hun gedrag bekend gemaakt wordt. Welke boodschap proberen zij uit te dragen en waarom? De inzichten die opgedaan kunnen worden door dit te achterhalen, zouden volgens mij erg waardevol zijn voor het gesprek dat wij als samenleving onderling voeren.